Ο καπιταλισμός πέρα από την κρίση

Toυ Αμάρτια Σεν
(καθηγητής Οικονομίας και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Το 1998 τιμήθηκε με το Νομπέλ Οικονομίας)

Η αναβίωση του Κέινς

Παρά το γεγονός ότι οΑνταμ Σμιθτελευταία αναφέρεται έντονα, αν και δεν διαβάζεται το ίδιο, πιο πρόσφατα υπήρξε δυναμική αναβίωση τουΤζον Μέιναρντ Κέινς. Οπωσδήποτε η αθροιστική κάμψη που παρατηρούμε αυτή τη στιγμή, και η οποία μας οδηγεί πιο κοντά σε ύφεση, έχει εμφανή κεϊνσιανά χαρακτηριστικά· τα μειωμένα εισοδήματα ομάδας ατόμων οδήγησαν σε μειωμένες αγορές από αυτά τα άτομα, κάτι το οποίο με τη σειρά του προκάλεσε περαιτέρω μείωση των εισοδημάτων άλλων ομάδων. Παρ΄ όλα αυτά ο Κέινς μπορεί να μας προσφέρει τη σωτηρία μόνο σε πολύ μικρό βαθμό και, για να κατανοήσουμε την παρούσα κρίση, είναι αναγκαίο να εξετάσουμε την κατάσταση πέρα από αυτόν. Ενας οικονομολόγος του οποίου η σχέση με τη σημερινή κατάσταση έχει αναγνωριστεί πολύ λιγότερο είναι ο αντίπαλος του Κέινς, ο Αρθουρ Σέσιλ Πιγκού, ο οποίος, όπως ο Κέινς, ήταν επίσης στο Κέιμπριτζ, και μάλιστα στο Κings College, την ίδια εποχή με τον Κέινς.
Ο Πιγκού ενδιαφερόταν πολύ περισσότερο από τον Κέινς για την οικονομική ψυχολογία και τους τρόπους με τους οποίους αυτή μπορεί να επηρεάσει τους κύκλους των επιχειρήσεων και να εντείνει ή να σκληρύνει μιαν επιβράδυνση της οικονομικής δραστηριότητας η οποία μπορεί να μας οδηγήσει σε ύφεση (όπως πράγματι διαπιστώνουμε αυτή τη στιγμή). Ο Πιγκού απέδιδε ως έναν βαθμό τις οικονομικές διακυμάνσεις σε «ψυχολογικά αίτια»: σε αυτά συμπεριελάμβανε τις διακυμάνσεις στις αποχρώσεις των διαθέσεων των ατόμων που με τις ενέργειές τους ελέγχουν τη βιομηχανία και θεωρούσε ότι γίνονται εμφανείς σε λάθη αδικαιολόγητης αισιοδοξίας ή αδικαιολόγητης απαισιοδοξίας στις επιχειρηματικές προβλέψεις τους. Είναι δύσκολο να αγνοήσουμε το γεγονός ότι σήμερα, εκτός από τις κεϊνσιανές επιδράσεις της αμοιβαία ενισχυόμενης παρακμής, βλέπουμε έντονα την παρουσία των «λαθών... αδικαιολόγητης απαισιοδοξίας».
Ο Πιγκού επικεντρωνόταν ιδιαίτερα στην ανάγκη του «ξεπαγώματος» της πιστωτικής αγοράς όταν η οικονομία βρισκόταν υπό το κράτος της υπερβολικής απαισιοδοξίας: «Ετσι, όταν άλλα μεγέθη είναι ίσαη πραγματική εμφάνιση καταρρεύσεων επιχειρήσεων θα είναι περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένη ανάλογα με το αν τα δάνεια των τραπεζών, απέναντι στην κρίση της ζήτησης, θα είναι περισσότερο ή λιγότερο εύκολο να αποκτηθούν». Παρά τις πάμπολλες ενέσεις διοχέτευσης ρευστού στην αμερικανική και στις ευρωπαϊκές οικονομίες, κυρίως από τις κυβερνήσεις, οι τράπεζες και τα χρηματοοικονομικά ιδρύματα εμφανίζονται ως τώρα απρόθυμα να «ξεπαγώσουν» την πιστωτική αγορά. Αλλες επιχειρήσεις επίσης εξακολουθούν να καταρρέουν, ως έναν βαθμό αντιδρώντας στην ήδη μειωμένη ζήτηση (η κεϊνσιανή «πολλαπλασιαστική» διαδικασία), αλλά και στον φόβο της ακόμη μικρότερης ζήτησης στο μέλλον, εν μέσω κλίματος γενικής κατήφειας (η Πιγκουική διαδικασία της μεταδοτικής απαισιοδοξίας).
Ενα από τα προβλήματα που πρόκειται να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση Ομπάμα είναι ότι η πραγματική κρίση, η οποία προκύπτει από την οικονομική κακοδιαχείριση και άλλες καταστρατηγήσεις, έχει υπερμεγεθυνθεί λόγω ψυχολογικής κατάρρευσης. Τα μέτρα που συζητούνται αυτή τη στιγμή στην Ουάσιγκτον και αλλού για την αναζωογόνηση της πιστωτικής αγοράς περιλαμβάνουν απαλλαγές - με ρητές απαιτήσεις εκχώρησης δανείων από τα επιδοτούμενα οικονομικά ιδρύματα-, αγορές τοξικών ομολόγων από την κυβέρνηση, εξασφάλιση έναντι της αδυναμίας αποπληρωμής χρεών και εθνικοποίηση των τραπεζών. (Η τελευταία πρόταση φοβίζει πολλούς συντηρητικούς όπως ο ιδιωτικός έλεγχος του δημόσιου χρήματος που παραχωρείται στις τράπεζες προβληματίζει όσους ανησυχούν για την υποχρέωση λογοδοσίας.) Οπως δείχνει η ως τώρα αδύναμη ανταπόκριση της αγοράς στα μέτρα της κυβέρνησης, καθεμιά από αυτές τις πολιτικές θα πρέπει να αξιολογηθεί ως έναν βαθμό με βάση την επίδρασή της στην ψυχολογία των επιχειρήσεων και των καταναλωτών, ιδιαίτερα στην Αμερική.

Είναι αναγκαίος ένας «νέος καπιταλισμός»;
αντίθεση ανάμεσα στον Πιγκούκαι στονΚέινς έχει σημασία για έναν ακόμη λόγο: Ενώ ο Κέινς είχε εντρυφήσει πολύ στο ζήτημα της αύξησης του συνολικού εισοδήματος, είχε ασχοληθεί σχετικά λιγότερο με την ανάλυση των προβλημάτων της άνισης κατανομής του πλούτου και της κοινωνικής ευημερίας. Αντίθετα ο Πιγκού όχι μόνο έγραψε την κλασική μελέτη των οικονομικών της ευημερίας, αλλά επίσης προώθησε πρώτος τη μέτρηση της οικονομικής ανισότητας ως βασικού δείκτη για την οικονομική αξιολόγηση και την πολιτική. Εφόσον τα δεινά των περισσότερο στερημένων ατόμων της κάθε οικονομίας- και του πλανήτη- απαιτούν την πλέον επείγουσα προσοχή, ο ρόλος της υποστηρικτικής συνεργασίας μεταξύ επιχειρήσεων και κυβέρνησης δεν μπορεί να σταματήσει μόνο στην αμοιβαία συντονισμένη ανάπτυξη μιας οικονομίας.
Υπάρχει ζωτική ανάγκη να δοθεί ειδική προσοχή στους «χαμένους» της κοινωνίας, σχεδιάζοντας μια αντίδραση στην παρούσα κρίση και προχωρώντας πέρα από τα μέτρα για να επιτύχουμε μια γενική οικονομική ανάπτυξη. Οι οικογένειες που απειλούνται με ανεργία, με έλλειψη ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και με κοινωνική, καθώς και οικονομική στέρηση έχουν πληγεί ιδιαίτερα. Οι περιορισμοί των κεϊνσιανών οικονομικών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους πρέπει να αναγνωριστούν πολύ περισσότερο.
Ενα τρίτο σημείο στο οποίο ο Κέινς πρέπει να συμπληρωθεί αφορά τη σχετική παραμέληση εκ μέρους του των κοινωνικών υπηρεσιών- πράγματι, ακόμη και ο Οτο φον Μπίσμαρκείχε περισσότερα να πει για αυτό το θέμα από ό,τι ο Κέινς. Το ότι η οικονομία της αγοράς μπορεί να είναι ιδιαίτερα κακή στην παροχή δημόσιων αγαθών (όπως η παιδεία και η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη) έχει συζητηθεί από ορισμένους εκ των κορυφαίων οικονομολόγων της εποχής μας, συμπεριλαμβανομένων τουΠολ Σάμιουελσονκαι τουΚένεθ Αροου(ο Πιγκού επίσης συνεισέφερε σε αυτό το θέμα δίνοντας έμφαση στις «εξωτερικές επιδράσεις» των συναλλαγών της αγοράς, όπου τα κέρδη και οι απώλειες δεν περιορίζονται μόνο στους άμεσους αγοραστές ή πωλητές).
Αυτό φυσικά είναι μακροπρόθεσμο ζήτημα, αξίζει όμως να σημειωθεί επιπροσθέτως ότι η δριμύτητα μιας κάμψης μπορεί να είναι πολύ πιο έντονη όταν ειδικά η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη δεν εξασφαλίζεται για όλους. Για παράδειγμα, απουσία μιας εθνικής υπηρεσίας υγείας, κάθε χαμένη θέση εργασίας μπορεί να παραγάγει μεγαλύτερο αποκλεισμό από τη στοιχειώδη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη εξαιτίας της απώλειας εισοδήματος ή της απώλειας της συνδεδεμένης με την εργασία ιδιωτικής ιατροφαρμακευτικής ασφάλισης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν σήμερα ποσοστό ανεργίας 7,6%, το οποίο αρχίζει να προκαλεί τεράστια στέρηση. Αξίζει να ρωτήσουμε τώρα πώς οι ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας, οι οποίες έζησαν με πολύ μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας επί δεκαετίες, κατόρθωσαν να αποφύγουν την απόλυτη κατάρρευση της ποιότητας ζωής τους. Η απάντηση βρίσκεται σε έναν βαθμό στον τρόπο λειτουργίας του ευρωπαϊκού κράτους προνοίας, με πολύ ισχυρότερη ασφάλεια ανεργίας από ό,τι στην Αμερική και, ακόμη πιο σημαντικό, με τις βασικές ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες να παρέχονται σε όλους από το κράτος. Η αποτυχία του μηχανισμού της αγοράς να προσφέρει ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για όλους ήταν κατάφωρη, περισσότερο ορατή στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά επίσης στην απότομη ανάσχεση της προόδου της υγείας και της μακροζωίας στην Κίνα μετά την κατάργηση της καθολικής ιατροφαρμακευτικής ασφαλιστικής κάλυψης το 1979.
...
Μια κρίση δεν θέτει μόνο μια άμεση πρόκληση η οποία πρέπει να αντιμετωπιστεί. Προσφέρει επίσης μια ευκαιρία να αντιμετωπιστούν μακροπρόθεσμα προβλήματα, όταν οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να επανεξετάσουν καθιερωμένες συμβάσεις. Για τον λόγο αυτόν η παρούσα κρίση καθιστά επίσης σημαντικό το να αντιμετωπίσουμε τα παραμελημένα μακροπρόθεσμα ζητήματα, όπως η διατήρηση του περιβάλλοντος και η εθνική ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, καθώς και η ανάγκη των δημόσιων μεταφορών η οποία έχει παραβλεφθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό τις τελευταίες δεκαετίες και εξακολουθεί ως τώρα να υποσκελίζεται- ενώ γράφω αυτό το άρθρο- ακόμη και στις αρχικές πολιτικές που εξήγγειλε η κυβέρνηση Ομπάμα.
...
Υπάρχει επίσης ανάγκη για καλύτερη κατανόηση των υπαρχουσών επιλογών. Στις συζητήσεις για τη μεταρρύθμιση του τομέα της υγείας στις Ηνωμένες Πολιτείες υπήρξε υπερβολική επικέντρωση στο καναδικό σύστημα- ένα σύστημα δημόσιας υγειονομικής περίθαλψης το οποία καθιστά υπερβολικά δύσκολη την ύπαρξη ιδιωτικής ιατρικής περίθαλψης-, ενώ στη Δυτική Ευρώπη οι εθνικές υπηρεσίες υγείας προσφέρουν περίθαλψη για όλους αλλά επιτρέπουν επίσης, παράλληλα με την κρατική κάλυψη, την ιδιωτική παροχή υπηρεσιών υγείας και την ιδιωτική ασφάλιση για όσους έχουν τα χρήματα και θέλουν να τα δαπανήσουν κατ΄ αυτόν τον τρόπο.
Δεν είναι σαφές γιατί οι πλούσιοι, οι οποίοι μπορούν ελεύθερα να ξοδέψουν χρήματα σε σκάφη και άλλα αγαθά πολυτελείας, δεν μπορούν να έχουν το δικαίωμα να ξοδέψουν αντ΄ αυτού τα χρήματά τους για μαγνητικές και αξονικές τομογραφίες. Αν εμπνευστούμε από τα επιχειρήματα τουΑνταμ Σμιθ για μια ποικιλία θεσμών και οργάνων και για την ικανοποίηση μιας ποικιλίας κινήτρων, υπάρχουν πρακτικά μέτρα που μπορούμε να λάβουμε και τα οποία μπορούν να φέρουν τεράστια διαφορά στον κόσμο που ζούμε. Οι παρούσες οικονομικές κρίσεις δεν έχουν, θα έλεγα, ανάγκη έναν «νέο καπιταλισμό», αλλά απαιτούν μια νέα κατανόηση των παλαιότερων ιδεών, όπως αυτές του Σμιθ, και, πιο κοντά στην εποχή μας, του Πιγκού, μεγάλο μέρος των οποίων έχει δυστυχώς παραβλεφθεί.
Αυτό το οποίο χρειάζεται επίσης είναι μια διαυγής αντίληψη του πώς τελικά λειτουργούν οι διάφοροι θεσμοί και του πώς μια ποικιλία οργανισμών- από την αγορά ως τα θεσμικά όργανα του κράτους- μπορεί να προχωρήσει πέρα από τις βραχυπρόθεσμες λύσεις και να συνεισφέρει στη δημιουργία ενός περισσότερο ικανοποιητικού οικονομικού κόσμου.